Александар ДОНСКИ

АНТИЧКО-МАКЕДОНСКИ ОБИЧАЈ ЗАЧУВАН КАЈ СОВРЕМЕНИТЕ МАКЕДОНЦИ

Преку компаративна анализа помеѓу антич­ко-македонските обичаи, обреди и верува­ња собрани од записите од античките историчари (но и од еминентните современи светски истра­жувачи на античка Македонија) и записите на фолкло­ристите од 19 и 20 век, се забележуваат фрапантни слич­ности кај по­веќе обреди, оби­чаи и верувања кои ги негувале и ги негуваат и Македонците од 19, 20 и 21 век. Притоа нема да навлегуваме во нивната генеза, т.е. дали овие елементи биле авто­х­тони античко-македонски или пак мо­же­би и античките Маке­донци нив ги наследиле од некоја друга кул­тура, затоа што практично тоа и не може да се докаже со стопро­цент­на сигурност (иако за некои од овие обичаи и обреди античките ав­тори децидно потенци­рале  дека се чисти  македон­ски). Но, нивното потек­ло и не е толку важно. Поваж­но е тоа што некои од овие ан­тич­ко-македонски обичаи, обреди и верува­ња остана­ле до генерациите на Маке­дон­ците од 19, 20 и 21 век и ова може да се докаже преку спомнатово компарирање.

Во продолжение ќе на ведеме еден ваков пример.

Одделно седење на мажите и жените за време на веселбите

Одделното седење на мажите и жените за време на весел­бите во мина­тото во Македонија е добро познат обичај. Овој обичај дури и денес се уште се има задр­жано по селата. За овој обичај мнозина кај нас погрешно сметаат дека е обичај наследен од Турците, т.е. од вре­мето на нивното петвековно владеење со Македонија. Ваквото мис­лење секако дека беше резултат на односот на тогашните Турци (но и на исламот воопшто) кон жените. Но, ваквото толкување за потек­лото на овој обичај вооп­што не одговара на вистината. Оддел­ното седе­ње на мажите и жените за време на веселбите или свече­нос­тите се среќава уште кај античките Македонци и тоа уште во 6 век пред Христа. Деци­ден опис на овој ан­тич­ко-македонски обичај постои кај античкиот историчар Херодот. Опишу­вајќи ја посетата на персиските прате­ници на Македонскиот двор во времето на македонскиот крал Аминта (во последните години на 6 век пред Христа.), Херодот ги цитира зборо­вите на овој македонски крал, во кои, Аминта сосема јасно го споменува овој обичај.

Еве како ја опишал Херо­дот оваа ситуација:

“И така Персијанците... беа доведени пред Аминта, замо­лувајќи го да му отстапи вода и копно на кралот Дарие. Ами­нта, не само што им го вети тоа што го бараа, туку и ги покани на гозба, по што тој направи бо­гата трпеза, со цел Перси­јан­ците убаво да се забавуваат. Откако заврши вече­рата, Перси­јан­ците продолжија да пијат, обраќајќи му се на кралот со зборовите:

- Драг Македонецу, ние Персијанците имаме обичај, кога пра­виме голема гозба да ги водиме со нас и нашите жени или љубовници, кои на гоз­бата седат заедно со нас. Сега, откако Вие не примивте нас толку љубезно, откако не нагостивте и откако ни ветивте де­ка на кралот Дарие ќе му дадете земја и вода, направете го и овој наш обичај во наша чест.

Аминта им одговори:

Драги Персијанци! Кај нас не постои таков обичај, туку кај нас мажите седат одвоени од жените. Но, бидејќи вие го барате тоа, ќе ви ја исполнам оваа желба.

Откако го кажа ова Аминта нареди да ги повикаат жени­те. Жените дојдоа на неговиот повик и се наредија наспроти Перси­јанците. Перси­јанците видоа дека овие жени се многу убави и згодни и повторно му се обратија на Аминта, велејќи му дека она што го направил не било сосема доволно и дека подобро би било овие жени воопшто да не доаѓале, отколку што дошле на ваков начин, без да седнат крај нив, туку да останат отспро­тива и да им ги мачат очите”. (Подвлекувањата се мои, з. м.)

(Инаку, епилогот на оваа интересна случка е тоа што Амин­та им доз­волил на македонските жени да седнат крај Персијан­ците, но тие се опиле и поч­нале да ги задеваат со непристојни збо­рови и пос­тапки, поради што пла­тиле со глава, а подоцна случајот бил забо­шо­тен пред персиските влас­ти).

Но, да се вратиме на зборовите на македонскиот крал Амин­та, кои гласат: “Кај нас не постои таков обичај, туку кај нас мажите седат одвоени од жените”, како и на продолжението на описот од случ­ката, според кое: “Же­ните дојдоа на неговиот повик и се на­ре­дија наспроти Персијанците”. Це­лос­но идентичен опис на овој оби­чај се среќава кај повеќемина соби­ра­чи на маке­донски народни умот­ворби од 19 век. Така, на пример, браќата Милади­нов­ци, опишувајќи ги свадбените обичаи во Кукуш, во својот Зборник, запи­шале:

“Стигвеешчем у момата, мажите седвет на една страна, а жените на друга стоет простум”. (Миладиновци, “Зборник на народни песни, Обичаи на свадба в Кукуш”, Скопје, 1983, стр. 490)

Познатиот босански собирач на македонски народни умот­ворби Сте­фан Верковиќ, опишувајќи ги свадбени­те обичаи во околината на Серез и Неврокоп, во врска со ова ќе запише:

“Штом ќе влезат во домот на невестата, таткото на мла­доженецот и мажите влегуваат во една соба, а жените оста­нуваат надвор во друга соба, во која се наоѓа и невестата со девојките”. (Вер­­­­­­ковиќ: “Маке­донски народни умотворби 5”, Маке­дон­ска книга, Скопје,  1985, стр. 142).

И Кузман Шапкарев во својот опис за свадбените обичаи од Охрид, Струга и Кукуш го спомнува овој обичај.

Овој античко-македонски обичај не се задржал кај Македон­ците од 19 век само за време на свадбите. Напротив, тој бил заста­пуван и за време на обичните заеднички свечени ручеци (посебно на оние, на кои, присуствувале по­голем број припадници на маш­киот и на женс­киот пол, каков што е впро­чем и случајот со весел­бата што ја при­редил кралот Аминта). На стр. 135 од спо­менатата книга за Верковиќ, во врска со обичаите на Македонците од ју­гозападниот дел на Маке­донија, што се одржуваат за време на свечени руче­ци, пишу­ва:

“На трпезата во горниот крај, на првото место седи дедото (најста­риот родоначелник), окружен од двете страни со членовите од машкиот пол; на другиот крај на трпезата седи бабата, исто така окружена со членовите од женскиот пол”.

Гледаме дека овде е опишана потполно истата ситуација ка­ко кај Хе­ро­дот. Имено, таму Македонките, на повикот на својот крал, влег­ле во ода­јата и, во склад со своето воспитание, т.е. во склад со единствениот начин на одне­сување што го знаеле за во такви ситуа­ции, се наредиле наспроти Пер­си­јанците, т.е. наспроти мажите. Зна­чи, за време на веселбите во античка Маке­донија же­ни­те седеле во одделна просторија од мажите, но кога требало да седат во иста прос­торија, тогаш тие седеле наспроти мажите, што значи дека и тогаш биле дистанцирани од нив.

Во описите на Верковиќ го гледаме сосема истото. Кај Вер­ковиќ (за време на свадбените обичаи од Серез и Невро­коп) ма­жи­те влегувале во една соба, а жените во друга. Но, кога тре­бало да прес­то­­јуваат во заедничка просторија тогаш мажите сед­ну­вале, а жените заста­нувале наспроти нив. Истата состојба ја имаме и во описот на  Миладиновци  во врска со свадбе­ната весел­ба во Кукуш.

И во описот на Верковиќ за свечениот ручек во југозападниот дел на Ма­ке­­до­нија, за време на кој мажите и жените морале да седат (јадат) во заедничка прос­торија, тие седеле одвоено, т.е. едни нас­проти други, исто како што седе­ле и Македонците и Македон­ките за време на све­че­ностите во античка Маке­до­ни­ја.

Целосната идентичност на овој македонски обичај уште од ан­тич­ко време, па се до не така одамна, мислам дека е повеќе од очи­гледна. Инаку, да потсетиме дека описите на овој обичај од страна на Верковиќ и на Мила­диновци датираат од средината на 19 век, а да спомнеме и дека овој обичај го има до денес во повеќе села низ Ма­кедонија (според лични сведоштва дадени од  учесници на неколку вакви свадби и веселби на авторот на овој труд).

Уште посилен доказ дека овој обичај кај Македонците од 19 век е директно наследство од античките Македонци, претставува едно многу инте­ресно сведоштво од страна на самиот запишувач на овој обичај Сте­фан Вер­ко­виќ. Имено, за Маке­донците од југозападниот дел на Македонија Верко­виќ тврди дека во најголем број му припа­ѓа­ле на коленото Пули­ваков­ци. Ова ко­лено (пошироко семејство, род), според Верковиќ, го опфаќало целото на­се­ление од повеќе маке­донс­ки градови од југозападниот дел на Македонија. Токму таму Верковиќ ги запишал овие обичаи. Пишу­вајќи за народносната свест на Пу­ливаковци (некаде во шеесеттите години на 19 век), на стр. 138 од горе­споме­натата книга, Верковиќ запишал: 

“Кај Пуливаковците постои предание дека се чисти Маке­донци и по­томци на Александар Велики. Долно-Поленците, а осо­бе­но тие што живе­ат во околината на Пазар се гордеат со старата столица, т.е. со градот Бела, од кој останале само една кула и една карпа, висока пет аршина.”

Значи, воопшто не е случајно тоа што овој античко-маке­дон­ски обичај преку 25 векови се задржал во Македонија, посебно во оние краеви, каде населе­ние­то (и покрај сите пропаганди и при­ти­соци од страна) си ја задржало сво­јата македонска етничка свест.

Да го кажеме и тоа дека овој обичај го има и кај други наро­ди (иа­ко не кај сите, затоа што видовме дека Херодот е дециден во твр­де­њето дека ваков обичај воопшто немало кај Персијанците). Може да се претпостави  дека овој обичај околните народи го при­миле ток­му од Македонците, а индиција за ова е фактот што овој обичај за прв­­пат во наративните извори се среќава токму ка­ко македонски оби­чај.