ВМРО - држава во држава

Внатрешната македонска револуционерна организација во Струга и Струшко развила многу поголема и посестрана дејност по пристигањето на Христо Узунов и Никола Русински, во Охридско и Струшко. Двајцата способни револуционери, централисти, имале сосем јасни концепции за тоа како треба да се одвива натамошното оспособување на македонскиот народ за вооружена борба против многувековниот поробувач. Тие вовеле тактика поразновидна од таа што дотогаш се употребувала и наложиле револуционерните чети да се движат само ноќе, уништувајќи ги трагите зад себе. Освен тоа, со строга наредба четите биле задолжени: воената обука да ја спроведуваат во недостапни планински месности; да одбегнуваат борби што би им ги наметнале турските аскери, со цел да се запази живата сила на ВМРО за решавачката битка. При топло време четите ноќевале надвор од населби, а ако се сместеле во некое село, тогаш селаните биле должни да постават свои стражи.
         И градските и селските комитети примале нови членови во борбените редови на Револуционерната организација. Целата околија била покриена co мрежата на ВМРО. Секое село, дури и најмалото, имало свој селски комитет, што го составувале: началник, секретар, благајник, селски војвода и 2-3 члена. Селските комитети, покрај тоа, располагале со свои курири и стражари (чувари) за обезбедување на населбата од непредвидена опасност. Оние коишто не се наоѓале во чета, а имале оружје, биле вклучени во народната милиција, што влегувала во дејство само при потреба.
         Македонските селани не оделе повеќе по турските судови. Комитетите и војводите ја презеле судската функција. Комитетите на ВМРО, исто така, го забрзале вооружувањето; наредиле штедење при свадби и при други слични обичаи; забраниле девојките и жените да носат скапоцен накит; наложиле зголемување на земјоделското и на сточарското производство за производителите да можат да дојдат и до пари и до резервни количества на прехранбени продукти, неопходни за герилско војување.
         Комитетите на ВМРО во Струшко и во Охридско влегле во борба против сите видови суеверија (маѓии, баења, јасновидости и сл.). Организацијата, со помош на учителите и на други попросветени луѓе, ги присилила Македонците постепено да свикнуваат и со похигиенски начин на живеење, а и да бараат лекарска помош при болест, наместо да одат кај надрилекари, што се збогатувале за сметка на непросветените. ВМРО ја забранила нивната дејност и ги прогонувала.
         ВМРО во Струшко развива низа морални одлики меѓу своето членство, а преку него среде целиот народ во областа. Од етичките вредности што ВМРО ги всадувала и ги одгледувала, врвно место заземала борбата против омразата кон сите Турци воопшто и пазењето најстрог сексуален морал во четите и по селата. За прекршителите на последното била предвидена смртна казна. Тогаш биле дадени и напатствија како да им се парира на предавниците и на експлоататорите на трудбениците.
         Позитивните резултати биле видливи во секојдневниот живот. Четите ги исчистиле разбојниците. Населението здивнало од нивниот терор. Иако ВМРО водела борба и против суровата феудална експлоатација на македонските селани, Струшкиот комитет спроведувал и една поинаква практика во однос на чифлиците во Струшко: револуционерните чети ги штитиле чифлигарите од самоволијата на нивните господари, но исто така и чифликсајбиите од разбојничките ограбувања. Заради тоа чифликсајбиите - Албанци и Турци - бесплатно ги снабдувале четите со храна.

Монографија "Струга и Струшко"
Д-р Душко Константинов, Струга 1970.