Тихомир Каранфилов

Кавала (славјанско име: Морунец) е пристаништен град во Егејска дел на Македонија и главен град на округот Кавала, во југозападниот дел на областа на Источна Македонија и Тракија. Тоа е најголем град и главниот комерцијален и образовен центар на Кавалскиот округ и Општина Кавала. Градот е одалечен на 165 км источно од Солун.

Градот се наоѓа на ридестиот терен, додека центарот се наоѓа на карпест дел од полуостровот Пресвета и е од стратешка важност. Ова место има огромно стратешко и трговско значење, бидејќи се наоѓа на патот што ги поврзува Македонија и Тракија.

Точниот датум на создавање на градот не е јасна, но повеќето историски извори тврдат дека тоа се случило во средината на VII век п.н.е. Во тоа време доселениците на островот Тасос го формираат Неаполис како врата кон богатите земји на север и златоносната планина Пангеј. Околу 340 п.н.е. Филип II Македонски ја покорува Тракија и островот Тасос, а Неаполис ја губи својата независност и е присоединет кон царството на Филип II.

Второто име - Христополис - градот добива во VIII - IX век. Во тоа време тој веќе е вклучен во границите на Источната Римска Империја и се слави како најсилен град во областа. Во XIII век градот веќе носи името Морунец, а византискиот писател Акрополит раскажува дека регионот на градот и самиот град славјанизирани и тоа го отежнува задржувањето на областа под византиска власт.

Во 1387 година Турците го заземаат градот. Христополис повторно се појавува на историската сцена во почетокот на XVI век, кога и добива ново име - Кавала. Во тоа време градот трпи многу странски напади. Ѕидот веќе не можел да ги врши заштитните функции и околу 1530 година започнува обновувањето на градот. Тогаш под водство на султанот Сулејман I Величенствениот е изграден нов градска ѕид и денешниот симбол на градот - аквадукт Камарес. Во 1611 година бродовите на Војводата од Фиренца пристигнуваат и се обидуваат да го заземат Кавала, но не успеваат и се повлекуваат. Во целиот XVII век пиратските напади продолжуваат, но без сериозни последици за градот.

Во XIX век градот повторно почнува да расте и започнува реконструкција на градот. На крајот на векот Кавала брои 10 000 лица. Александар Синве ( "Les Grecs de l'Empire Ottoman. Etude Statistique et Ethnographique"), кој се базира на грчки податоци во 1878 година пишува дека во Кавала живеат 3600 Грци. Кон 1900 година, според Васил К’нчов, Кавала има 9500 жители: од кои 5.000 Турци, како и претставници на други етноси.

При избувнувањето на Првата балканска војна во 1912 година, Кавала е ослободен од османска власт од војводите на Македонско-одринско ополчение Михаил Чаков, Пејо Јаворов, Јонко Вапцаров и Христо Чернопеев на 27 октомври 1912 година без ниту еден истрел. Во летото 1913 година, во Кавала влегуваат грчки војници, откако според Букурешкиот договор од 10 август 1913 година Македонија е поделена, а Кавала е предадена на Грција.

По Првата светска војна Македонците претрпуваат нов егзодус, а на нивно место се населуваат малоазиски и кавкаски Грци. Димитар Атанасов  во својот труд „Градовете на Приморска Македонија“ („Македонски Прегледъ“, Година XI, книга 1-2, Софија, 1938), за градот Кавала и ќе го забележи следното:

„Првиот град, кој е стоел на местото на денешна Кавала, бил Неаполис, основан во седмиот век пр. Хр. веројатно од грчки колонисти од островот Парос, истите кои се населиле во спротивниот островот Тасос и по брегот до накај устието на Струма, во врска со работењето на рудниците за сребро на Пангеј (Кушница, Прнар-даг). Овој "Неаполис", т. е. "Нов-град", бил изграден на еден гранитен, до 100 метри висок, 400 метри широк и 700 метри долг полуостров кој се вдава на југ накај заливот, кој по денешното име на градот се нарекува Кавалски. По раширувањето на христијанството на Балканскиот полуостров градот бил преименуван на Христополис. Долго време оваа гратче живеело скромно, како и многу други грчки крајбрежни колонии, засенет од Амфиполис и Авдира, кај устието на блиските реки Струма и Места. Едвај во средните векове кога овие два ривала престануваат да суштествуваат, Христополис, и тоа со денешното име Кавала, почнува да се издвојува се повеќе и повеќе. Кавала е нанесена како пристаниште на речиси сите навигациски мапи од 13 и 14 в., како и врз картите, излезени после тоа. Но сепак останува мал град, кој се вклопува целосно во ѕидините кој го оградуваат споменатиот карпест и стрмен полуостров. Овие ѕидини се задржани речиси неоштетени и до ден денешен. Во средновековието тие биле, се разбира, реставрирани неколку пати, и она што ce задржало денес, веројатно се должи на Венецијанците, барем ако се суди по градбата, за која бил употребен само камен, и тоа гранит, земен од самото место. Сред потемнетите гранитни блокови се белеат одделни мермерни блокови, земени очигледно од постари градби и случајно вклучени во новите ѕидови. Остатоци од стариот град биле ископани во големо изобилство и биле доволно за да наполнат цел музеј...

На малата површина, заградена од старите ѕидини, се наоѓа целосно зачуван стариот град, со типичен турско-ориентална физиономија, која се должи на Турцитe кои тука се населиле уште од времето кога завладeале со земјата, и кои живeеа по овие мeста во голeм број до 1923 година. Во крајот на минатиот вeк од 9,500 жители, 5.000 биле Турци. Покрај типичнитe турски куќи со еркери и мали прозорци со дрвени решетки, тeснитe и криви улици со калдрма од полирани плочи, кои стануваат особено лизгави, кога по нив ќе протечат нечиститe води од кујнитe и одводнитe мeста на куќите (нeма каква и да била канализација) забележителен е за овај стар дел на градот Кавала и голeмиот вакавски имот, кој се состои од голeмо турско училиште, нeколко џамии и други згради, аманет за религиозни цели од Мехмед Али, основател на денешната египетска династија. Тој е Роден во Кавала, во 1769 година. Грцитe, како израз на добритe односи со Египет, во кој наоѓаат егзистенција стотици илјади нивни сонародници, подигнаа во последнитe години на носот на полуостровчето, близу до светилникот, грчко училиште и црквата Св. Јован, монументален споменик на Мехмед Али. Споменикот е довршен, но до м. февруари 1937 година се уште не беше осветен. Тој го претставува Мехмед Али како коњаник. Статуата, вистинско уметничко дело, е од убав бел мермер и е поставена врз прост, но убав пиедестал од истиот мермер. Споменикот се наоѓа сред мала градина, која се состои од две тераси на 20 и 23 метри над морето поврзани една со друга со посредство прекрасни мермерни скали. Пониската тераса претставува обемна ливада, сред која се направени и леи. Во нив сепак растат, наместо цвеќе, - плевел. Тоа е на прв поглед мала подробност, но тоа е типичен за сите градови на Приморска Македонија: во неа нема ниту еден град, ниту една јавна градина, која се одржува исправно, освен сосема мала градина при Беазкуле во Солун, на брегот на морето. До градинката во Кавала се гледа една многу убаво сочувана муслимански куќа, со бројни еркери. Воопшто оваа дел на стариот град има доста пријатен изглед, дополнот и од најубавата глетка која оттука се открива накај островот Тасос.

Уште кон средината на минатиот век, просторот заграден со ѕидините, почнал да станува тесен за градот, и започнала изградба на згради, првично само продавници и трговски фирми, а потем и станови кои формирале нов град. Овај, така да се каже, стар дел нов град се формира на запад од полуостровчето и водовод, близу до скелето, кое до пред 2-3 години ги задоволуваше барањата и на најголемите параброди, се разбира со извесни незгоди. На местото на старите магазини, дел од кои се задржани и до денес, сега во овој дел на градот се издигаат големи магацини за тутун, кои, наредени во две линии и погледнати од морето, тераат да се мисли за некои мали американски градови од средните, земјоделски држави. Овој впечаток се засилува уште повеќе од најновите населби кои го опкружуваат градот од сите страни и кои иако се изградени врз прилично стрмни падини, поради немање равно место, имаат сосема праволиниски улици кои се пресекуваат под прав агол. Покрај овој ист тип улици се наредени уште поеднотипни куќи, прилично уредни, со убави, но мали дворови, заградени со ѕидови и железни огради. Тоа се новите бегалски населби, многу подобро создадени отколку да речеме во Сер, пак дури и подобри и отколку во Драма. Победен изглед има старото бегалско маало, изградено непосредно по балканските војни за бегалците од Беломорска Тракија, која беше дадена на времето на Бугарија. Тогаш не се постапуваше како денес - да се градат еднокатни куќи за едно или најмногу две семејства, туку се градеа вистински работнички бараки, во кои биле сместени со десетици семејства. Такви згради се стопанисуваат многу потешко и имаат беден изглед: паднат гипс на ѕидовете, искршени, дури испаднати прозорци, нечисти дворови.

Денес физиономија на градот не се условува толку од стариот град со неговата прекрасна местоположба и старите ѕидови и кули на тврдината, туку од огромниот простор зафатен од новите бегалски населби за кои штотуку стана збор. Тие се протегаат на три километри од запад кон исток, a по падината на Кавалската планина, која почнува непосредно од морето, овие населби се искачуваат, на еден километар навнатре, на повеќе од 180 метри височина над морето. Амфитеатрално е лоциран не само стариот, но и новиот град. Поради тоа глетката од морето во текот на денот, а особено во ноќта кога светат илјадниците електрични ламби, е волшебна. Фактот што бегалските населби заземаат таква голема површина, се должи колку на тоа, дека се изградени речиси исклучиво едноетежни куќи, толку и на фактот дека од сите градови на Македонија, пак, може да се каже и на целиот Балкански полуостров, населението на Кавала, процентуален земено, се зголеми најбрзо: за 40 години прирастот е 550%! ...

Кавала e дeнес по Солун вториот по големина град во Приморска Македонија, еден од најголемите градови во јужниот дел на Балканскиот полуостров воопшто: во крајот на минатиот век имал како видовме само 9,500 лица жители, во 1920 година - 39,828 лица, во 1928 година - 49,788 лица, а сега брои околу 60.000. Овие бројки говорат поелоквентно од сè друго за огромните промени која Кавала ги претрпе во последните 40 години: како извоз пристаниште Кавала достигна и дури далеку го надмина Солун: вредноста на извезената стока во Кавала двојно е поголема од вредноста на извозот преку Солун. Непотребно е да се објаснува дека тоа се должи на скапиот тутун, кој се извезува исклучиво преку Кавала. Тука тој се донесува, како што се кажа, со камиони, и тоа не само од Драмско, туку и од Ксантиско, Правишко, пак дури напати и од Серско и Ѓумурџинско. Ова се прави едно, за да се избегне утовар и растовар на железнички вагони, а од друга страна и за да се даде на соодветниот тутун името "кавалски". Од кажаното е јасно дека меѓу Кавала и Драма суштествува една основна разлика: додека последниот град суштествува првенствено како пазарно средиште на една мала, но јасно исцртана географска област, Кавала се јавува како комерцијален или, поточно речено, како извозен центар на една поголема не многу јасно исцртана географска област, која опфаќа во себе неколку помали области. Последните се обединети во едно преку својот извозен центар благодарение на фактот дека поседуваат еден обшт за сите нив белег: речиси подеднакво земјоделско производство. Кавала сама за себе не поседува никаква сопствена област, па е неправилно да се зборува за "Кавалско" особено од економско-географска гледна точка: градот е изграден некогаш по стратегиски размислувања таму, каде планината и морето доаѓаат во непосреден допир и не оставаат поле за стопанска активност на човекот.

Истото оваа околност, сепак, овој непосреден допир меѓу планината и морето дозволил Кавала да ги преживее сите перипетии на судбината во текот на две и пол милениуми и да се задржи заедно со Солун како единствено вистинско пристаниште по целото северно крајбрежје на Бело Море. А ако погледнем кон иднината, ќе видиме дека не е исклучено Кавала да стане единствена во апсолутниот смисла на овој збор, пристаниште на целиот северен Беломорски брег. Наноси, носени од реките Вардар, Лудија и Бистрица, неизбежно ќе го затрупат по неколку века Солунскиот залив кој порано бил многу голем. Повеќе од 350 квадратни километри, кои претходно биле дел од заливот, денес се суви. Такво нешто кај Кавала и околу Кавала немало и не може да се очекува да стане во иднина, бидејќи во Кавалския залив не се вливат никакви реки, ако не се сметат неколку суводолици, во кои тече вода само неколку месеци во годината и кои не се во состојба да нанесат речиси никаков материјал. Та дури и да би биле носени такви материјали, пак не би имало опасност од затрупување на заливот, бидејќи тој е доволно длабок за да ги собере сите нив без некаква опасност. И што е уште поважно, тоа е дека овие длабочини достигнуваат до самиот брег, па го дозволуваат приближувањето и на најголемиот параброд: на неколку метри од брегот на Кавалското полуостровче морето е длабоко веќе цели 10 метри, а на 500 метра од брегот длабочината е на места до 25 метри.

Овие длабочински односи дозволија пред неколку години да биде почната изградбата на два ѕидани брега, кои оваа година беа целосно завршени. Поголемиот кој започнува од носот на полуостровчето е долг 600 метри и е во насока кон запад. Неговата намена е двојно: да ги одбива брановите кои доаѓаат од југ и кои се најмногу штетни за паробродите, и да помогне во проширување на кејот за утовар и истовар. Другиот созидан брег е долг само 400 метри и се јавува како продолжение на старото скеле, која се наоѓало кај магазиите за кои стана збор малку погоре. Целиот залив од своја страна е целосно заштитен од бујните северни ветрови преку планинската преграда од север-северозапад. Креирано од природата и дополнето на споменатиот начин од човекот, Кавалското пристаниште е денес за денес, без никакво сомневање најпогодното пристаниште во целиот базен на северното Бело Море. Toа се користи за сега од областа чии граници беа приближно исцртани. Цела среќа е, што во оваа област се произведуваат само вредни земјоделски производи кај кои транспортните трошоци немат големо значење. Бидејќи несомнено најголем недостаток на Кавала е нејзината изолираност од внатрешноста на Македонија и Тракија. Дури може да се каже дека врската помеѓу Кавала и Беломорска Тракија е полесна отколку врската помеѓу Кавала и внатрешноста на Приморско Македонија: ги дели истата оваа ниска воздушна, но со стрмни падини планина, која, од друга страна има, како видовме веќе, толку големо значење за создавање на ова место за едно вонредно погодно пристаниште. Народот во такви случаи вели: сите убавини на едно место не можат да се соберат. Оваа ниска планина го спречува лесното поврзување на Кавала со железничката линија кај Драма која е одалечена од Кавала едвај на 38 километри. Сега за сега, како тоа веќе на неколку пати беше истакнато, отсуството на железница до Кавала не се чувствува. Но тоа отсуство ќе се почувствува веднаш, и тоа многу остро, штом на еден или друг начин се откријат можности за проширување на извозната област на градот. Веднаш треба да се донесе. Сепак, оваа единствена слаба страна на пристаништето не е непоправлива: со малку повеќе технички содржини - мостови и еден 3 километри долг тунел - Кавала може брзо да се поврзе со балканската железничка мрежа. Нема сомнеж дека во однос на врските со заднина Солун е многу по поволно поставен отколку Кавала. И токму таа околност го прави Солун да биде префериран при увозот и извозот на тешки и малоценета стока. Додека Солунското пристаниште суштествува, додека тоа не биде затрупано, нема сомнеж дека тоа ќе го задржи своето прво место меѓу пристаништата на северниот брег на Бело Море. Кавала пак ќе цвета до тогаш, до кога суштествува тутунот во нејзиниот реон. Ако најубавиот македонски и тракиски тутун е рожба на едно среќно комбинирање почвени и климатски услови, Кавала од своја страна е рожба на овој убав тутун.“

Населението во Кавала денес брои околу 58,000 и се состои главно од Грци. Многу од нив потекнуваат од Мала Азија, доселени по егзодусот на Македонците.