Македонска нација

Пред донесувањето на Видовденскиот устав беа изнесувани предлози и барања за давање покраинска самоуправа на Македонија. Такви мислења застапуваа не само функционерите на партијата, туку и разни граѓански политичари - македонски, српски, хрватски и други. Непосредно пред изгласувањето на Видовденскиот устав широк публицитет доби барањето на Марко Цемовиќ за образување покраинска влада за Македонија, т.е. Македонија да стане автономна покраина во Кралството СХС. Но, радикалите и другите поборници на унитаристичкото уредување на државата не сакаа да чујат за вакви проекти.

По првата светска војна, во есента 1919 година, почнаа да се префрлуваат вооружени чети од Бугарија во Македонија кои се надеваа дека на тој начин ќе го свртат вниманието на европската дипломатија кон македонското прашање. Во западна Македонија пак делуваа албански качаци, кои вршеа грабежи и уценувања со поддршка на владата од Тирана.

Во едни вакви услови, во политичкиот живот на Вардарскиот дел на Македонија делуваа српските граѓански партии - Радикалната и Демократската, кои, немајќи врски со македонскиот народ, бараа поддршка во корумпираните и кариеристички елементи во Македонија. Во овој период на лошата внатрешнополитичка положба, почнаа да се обновуваат социјалистичките организации во Македонија.

Меѓу најраните партиски организации што се обновија во Македонија по Првата светска војна беа организациите во Скопје, Велес и Битола. Скопската организација беше обновена веќе во февруари 1919 година, под раководството на Душан Цекиќ, Илија Плавев, Стојан Дивлев, Лазар Малезанов и Пера Јовановиќ. Таа веднаш започнува засилена дејност и пропаганда. Дваесет делегати на социјалистичките организации во Македонија, зедоа учество во работата на Конгресот на обединувањето во Белград, во април 1919 година, на кој беше образувана Социјалистичката работничка партија на Југославија (комунисти) и во чие централно партиско раководство беше избран и Душан Цекиќ.

По Конгресот на обединувањето бргу се ширеа партиските организации во Македонија. Нивната дејност во текот на 1919 година беше управена кон организационо зацврстување, опфаќање на членови и приврзаници, одржување на митинзи и собири и т.н.

За засилување на партиската пропаганда и дејност беше одржана обласна партиска конференција во Скопје, на 7 и 8 јануари 1920 година, со учество на 34 делегати од 12 партиски и 9 синдикални организации. Конференцијата избра Покраински партиски секретаријат за Македонија и Стара Србија со седиште во Скопје и ги прецизира ставовите и тактиката на Партијата во врска со претстојните избори за општински управи.

Со основањето на партискиот орган „Социјалистичка Зора" многу се придонесе за ширењето на социјалистичката пропаганда кај работните слоеви од населението на Вардарска Македонија и Стара Србија. Бргу се зголемуваше бројот на организираните припадници на Партијата и синдикатите, нараснувајќи во пролетта на 1920 година на вкупно 8.000 членови.

Весникот „Социјалистичка Зора“ кој излегувал во периодот од 10 февруари до 10 декември 1920 година, во почетокот бил неделен, а од 16 август 1920 бил дневен весник. Излегувал на српски, а потоа и на турски јазик. До „Обзнаната“, кога весникот бил забранет, вкупно биле испечатени 130 броја, во кои биле објавувани текстови  и за македонскиот народ.

Пишувајќи за активноста на месната организација на Работничката партија на Југославија (к) во Велес, Тих. Јавтиќ на 5 февруари 1920 година во текстот „Будење на Македонците“ ќе напише:

„Историјата на македонскиот народ еполна со таги и болки. Таа е историја на трајно робување. Поробени економски, политички и национално, Македонците одамна се предмет на најгруба експлоатација. Врз нивниот грб јаваа богаташите, разни претставници на корумпираниот отомански режим и пропагатори на разни шовинистички идеи: грчки, романски, бугарски и српски. Место својата сила да ја концентрира во борбата за економско и политичко ослободување, македонскиот народ ги даваше своите драгоцени животи за тоа да попадне во канџите на бугарскиот, српскиот и грчкиот капитализам. Место да ја шири солидарноста на целиот работен иарод, тој ширеше омраза меѓу народите. Требаше да се запали Европа, требаше да се почувствува владеењето на бугарскиот и српскиот капитализам, па Македонците да почнат поживо да се будат и да отфрлат секаква шовинистичка пропаганда...

... Во ова велешкиот народ, Месната организација на РПЈ (к) во Велес има сега преку 400 членови. Благодарејќи на агилноста на велешките другари, организации почнаа да никнуваат и по селата Војница, Крајница и Ореовец имаат свои социјалистички организации, први по селата на Македонија.

Велешката гимназија неуморно работи и на просветувањето на своите членови. Секоја недела и празник во селата на Народниот дом се одржуваат собири и предавања. Посетата е богата, така што Народниот дом стана мал. Другарите веќе се трудат да најдат попростран и поубав дом. Освен тоа е образуван и социјалистички хор.“

Ваквиот развој на настаните овозможи на општинските избори одржани во август 1920 година социјалистите да ги добијат општините во Скопје, Велес, Куманово и Кавадарци. Тие за време на своето кусо дејствување вложуваа големи усилби за заштита и подобрување на животните услови на населението. Интензивната дејност во корист на народот во овие општини траеше само неколку месеци и беше прекратена со донесувањето на злогласната Обзнана.

Во Вардарска Македонија на изборите за Уставотворната скупштина истакнаа свои кандидатски листи Радикалната, Демократската и РПЈ(к), Муслиманската организација „Џемиет", Републиканската партија и Демократската муслиманска лига. Радикалната и Демократската партија лицемерно изјавуваа дека се согласуваат да и се даде автономија на Македонија. Демократите стапија во врска и со македонските емигрантски кругови - за враќање на Македонците од Бугарија, за назначување на државни служби на македонските интелектуалци што би се вратиле и за толерирање на „месниот дијалект" во јавната употреба.

Сепак, резултатите во Македонија предизвика бранување кое сериозно ги затресе и загрози темелите на постојниот режим. Соочени со непосредно избувнување на генерален штрајк во сета земја и сакајќи да и нанесат смртен удар, во ноќта помеѓу 29 и 30 декември 1920 година, ја ставија надвор од законот партијата, ги затворија и синдикалните организации и домови, ги сопреа нивните изданија и ги конфискуваа архивите и паричните средства, а против нивните пропагандисти и организатори беа предвидени драстични казни.

Дејството и последиците на Обзнаната беа особено тешки во Македонија, затоа што со ставањето на Партијата надвор од законот беше отстранета главната и единствена организирана општествено-политичка сила што имаше корени во масите и што ги изразуваше нивните суштествени интереси и барања. Откако со Обзнаната успеаја привремено да ја сузбијат најреволуционерната општествена сила во земјата, белградските властодршци го донесоа првиот устав на југословенската држава, наречен Видовденски.

Пред донесувањето на Видовденскиот устав беа изнесувани предлози и барања за давање покраинска самоуправа на Македонија. Такви мислења застапуваа не само функционерите на партијата, туку и разни граѓански политичари - македонски, српски, хрватски и други. Непосредно пред изгласувањето на Видовденскиот устав широк публицитет доби барањето на Марко Цемовиќ за образување покраинска влада за Македонија, односно Македонија да стане автономна покраина во Кралството СХС. Но, радикалите и другите поборници на унитаристичкото уредување на државата не сакаа да чујат за вакви проекти.

(извори: Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава, том втори, Скопје, 1981, стр. 84-85; Историја на македонскиот народ, Скопје 1988, стр.218-223).