Подготвил: Тихомир Каранфилов

Манастирот Св. Наум е познат не само по своето минато, тој е познат со својата местоположба и убавина, за која сведочат описите на разните патеписци. Во манастирската книга на посетители е запишано воодушевувањето  на европските патеписци кои ретко имале можност да видат на своите патувања такво прекрасно и живописно катче.

Св. Наум е изграден на едно тесно парче земја меѓу величенствената Галичиџа и самото Охридско езеро. Токму кај Св. Наум бујно извира еден голем извор со кристална вода. Тоа е почетокот на реката Дрим. Има и други извори околу Галичица, но изворот кај Св. Наум е најинпресивен  и го пленува човечкото око со својата убавина. Околу изворот и сред самиот него растат тропски растенија, во кои се кријат безброј прекрасни птици.    

Позадината на целиот тој пејсаж е Галичица. Таа е прекрасна. Имате илузија дека сте покрај море. Погледот ви застанува само од кипарисите (чемпреси) во манастирскиот двор, кои создаваат уште поубава глетка. Со право светските патеписци велат дека овој (македонски) кат околу Св. Наум е еден од најубавите во Европа.

Иако, целата средновековна македонска цивилизација е сврзана со Св. Наум и Св Климент, со оваа светиња во одреден период владеле и странски освојувачи. За време на Балканските војни,  по поделбата на Македонија, манастирот Св. Наум на кратко бил оставен на албанска територија, но потоа беше остапен на Србите. Денес тој му е таму каде што отсекогаш припаѓал, во Македонија и на македонскиот народ.

Георги Трајчев во својот дело „Манастирите во Македонија“ (Софија, 1933 г.), во кое ги опфаќа манастирите во рамките на  географските и етничките граници на Македонија, пишувајќи за црквите и манастирите во македонскиот Ерусалим, дава една прекрасна слика за Охридскиот крај и неговите манастири. Опишувајќи го манастирот „Св. Наум“ тој изнесува и досега непознати детали од историјата на манастирот на Свети Наум Охридски Чудотворец (830 – 23 XII 910), ученик на Кирил и Методи, средновековен научник и писател еден од основоположниците на славјанската и македонска писменост и просвета. Авторот во своето дело пред речиси цел еден век за манастирот „Св. Наум“ ќе забележи

„На една висока тераса, која се издига меѓу Дрим и езерото се исправа манастирот Св. Наум, така да зданијата стрмно се надвисната над брегот на езерото, а од друга страна тие стојат на малку накосениот брег на Дрим. Св. Наум од најстаро време се слави и почитува по цела Западна Македонија. Него еднакво го почитуваат и христијани, Турци и Албанци. Манастирот бил разурнат во конфузните времиња на османското владеење, но црквата никогаш не била сосема разрушена. Еден грчки натпис над вратата гласи дека во 1711 година бил направен иконостасот, во 1806 година некои си Стефан се завзел за подновување на манастирот, во 1816 година бил направен чардак над езерото, во 1816 година бил изграден камениот мост на Дрим. Во 1845 година дел од манастирот изгорел, во 1870 година изгорел целиот манастир освен црквата. Порано имало и калуѓери, но подоцна (грчките н.з.) владиците ги прогониле за да можат да грабаат послободно од приходите.“

Говорејќи за борбата на Охриѓани за преземање на манастирот од Цариградската патријаршија, која се водеше за време на македонската преродба во средината и втората половина на  XIX век, Г. Трајчев вели:

„Голема борба се водеше за тој манастир меѓу (македонците) и гркоманите. Штом охриѓани се откажаа од фанариотскиот јарем, манастирот стана нивен (во македонски раце) во 1870 година. До 1874 година тој беше (македонски), со црковен настојник охриѓанецот Андроник Зарчев. Последниот обвинет за нередовни сметки, ги предал клучовите на грчкиот владика, кој подпомогнат од (турските н.з.) власти го присвоил манастирот. Во времето на Натанаил Охридски, охриѓани се подготвувале повторно да го превземат манастирот, но настаните (руско-турската војна) ги спречиле. Охриѓани веќе не можеле да водат војна и така манастирот Св. Наум останал под грчко управување се до последните денови на турското владеење.“

Во контекст на почитта која ја имало населението кон манастирот „Св. Наум“, авторот прави паралела со манастирчето Заум кое се наоѓа на растојание од ¾ час до источниот брег на езерото. „Недалеку од манастирот Св. Наум се наоѓа и црквата Заум мала и полуразрушена. Црквата е до самата вода на скалестиот брег и посветена на Св. Богородица Захумска. Таа е изградена во 1361 година од Охридскиот кесар Гргур, вели Трајчев и ќе напомене дека црквата е стара и голема колку и Св. Наум, а внатрешноста дека била опустошена кога ја посетил В. К’нчев во 1890 година. Односно дека „животописот бил стар, но оштетен од Турци и Арнаути...“

Меѓутоа, за причините поради кои манастирот Св. Наум бил поштеден од разурнувања и оштетувања, во тој инаку одалечен, осамен и разбојнички крај, Трајчев вели: „Големата почит кои ја имале Турците и Албанците кон Св. Наум, на кого се молеле за излекување на душевно болните иноверци, го спасил манастирот...“

Опишувајќи го манасторот „Св. Наум“, во далечните триесети години на минатиот век, авторот ќе забележи:

„ Манастирот поседувал 8.000 глави овци, три села Љубаништа, Пештани и Стење. Речиси сите   манастирски згради се состоеле од големи соби и амбари. Собите со големи сали, изградени од разни градови и села, ги носат нивните имиња. Такви има: Битолска, Струшка, Охридска, Ресенска, Старовска, Поградечка и др. Во јужниот дел е приемната сала, а во северно-источниот агол е собата за игуменот.

Во средина на сворот е поголемата стара црква Св. Наум со непривлечна надворешност. Таа има две кубиња, со два  нартекса и храм. Внатрешните ѕидови се покриени со животопис од 1711 година. Во левата страна е насликан ктиторот, цар Михаил (Борис), а во десно Св. Антониј Печерски [(983 до 1073) - православен руски светец, основач на монаштвото во Русија. Еден период поминува во манастирот Есфигмен на Света Гора.]. На јужната страна се насликани Св. Седмочесленици: Кирил, Методиј, Сава, Ангелариј, Горазд, Климент во архиерејска облека и Св. Наум во монашка. Во северното одделение е насликан Св. Наум, а на страна му е гробот, со нагробна плоча од сив мермер, сличен на Св. Климентовиот, но без надпис. Душевно болните (Турци, Албанци и христијани) доаѓаат тука, за да лежат околу гробот со надеж за нивно излекување.

Во јужното одделение, каде се чистат кандилата, има надгробна плоча, легната над остатоците на некој цар. Во манастирот имало игумен, без други монаси. Недостатокот на било какви славјански книги и споменици зборува за вандализмот на грчките свештеници, кое како странци за земјата, ја цицаа народната пот и ги скврнавеа (македонските) светињи.

Кога Симеон го назначил Климент за епископ, за учител на негово место, во Кутмичевица го пратил Наума. Од 893 до 900 година Наум престојувал како учител и во тоа време се смета дека го изградил во југо-источниот брег на Охридското езеро манастирот Св. Арангел, каде подоцна се повлекол и ги поминал последните 10 години од животот, до 910 година. Додека некои учени мислат дека Наум го изградил манастирот во 910 година (Лавров, Иванов, Златарски), Иречек смета дека го изградил во 905 година... За учеството на Борис во изградбата на манастирот или барем на црквата, говори и ликот како ктитор, на ѕидот лево од црковниот  влез, забележан за прв пат од Григорович, кој по впечатокот ја носи црквата во  X век. Други пак следејќи ја формата и градбата на куполите, сметаат дека градбата е од  XIII или XIV век (Милјуков, Иванов, Милет), а само колоните се постари.

Двата нартекса на црквата Св. Архангел се одделуваат со две мермерни колони, кои ги потпираат поставените над нив арки. По размерот на капителите тие колони не се совпаѓаат и изгледа дека потекнуваат од друга постара црковна градба, можеби од првичниот храм, изграден како се знае кон крајот на IX век од Св. Наум... На северната колона е издлабен со острица крст со натпис, каде што следниот збор изгледа дека е ПАПА. На јужната колона е издлабен мешан кирологлаголски натпис, од кој позитивно може да се прочита зборот напишан во вториод ред. И двата написа се од првата епоха на славјанската писменост во Македонија. Ова се открива од мешаната употреба на двете славјански азбуки и од палеографијата на буквите.“

Сегашните сознанија говорат дека по својот првобитен облик оваа црква била речиси идентична на црквата „Св Пантелејмон“ во Охрид. Некаде помеѓу 10. и 13. век, Наумовата црква била потполно разурната. Но потоа, некаде околу 16. век, на нејзините темели била подигната сегашната црква, и тоа во две етапи. Прво, при обновувањето, биле изградени наосот и нартексот, а во втората етапа биле подигнати двете куполи - над наосот и нартексот. Сегашната црква ги носи преправките, и таа има форма на впишан крст во квадратно пространство со купола, поставена на четири столбови. Гробницата на Наум е посебна зграда со широка и ниска купола. Уште тогаш Трајчев повикувајќи се на повеќе извори ќе го забележи следното:

„Иконостасот во Св. Наум е зографисан во 1711 година од јеромонахот Константин. Меѓу другите икони се забележуваат и тие на Св. Климент и на Св. Наум. Климент благословува со десната рака, а во левата рака држи книга. Св. Наум е насликан како ктитор на манастирот – во раката држи храм...

Денес манастирот се вика Св. Наум, зошто таму се наоѓа гробот на тој светител – во крајната десна комора, во тесниот коридор меѓу црквата и нартексот. Во суштина, сепак, црквата му посветена на „Чиноначалникот Михаил Арахангел и на сите небесни сили“, за што сведочат и двете славјански Наумови житија. Откако го изградил манастирот и ја изградил црквата Св. Наум од благодарност за добиената материјална помош, ја посветил црквата на името на неговиот христијански патрон ...  и дека таа во најстариот дел без нартексот и кубето, изградени подоцна, и до сега се зачувала.

Стариот живопис  по црковните ѕидови и иконостасот не можел да ги преживее вековите, па црквата наново била  живописана на почетокот на 19 век, како што тоа се гледа од надписот на влезната врата (1806). Новата зографија се должи на новиот ктитор катигуменот  Стефан од Пловдив. Живописот на иконостасот бил обновен во 1711 година. Фреските на манастирската црква следствено не преставуваат од уметничка страна голем интерес... Сегашните ликови на седмочислениците во јужниот ѕид на црквата, меѓу кои се забележуваат Горазд и Климент во архиерејско облекло и Наум во калуѓерско, биле веројатно на истото место уште во првичниот живопис на цеквата. Обновувањето подоцна колку и да е направено неумешно, не ги засегнала содржината на старите фрески... Тука се забележуваат сликите на св. Седмочеслениците на северниот ѕид во нартексот. Кирил и Методиј се преставени како архиреи. Ликот на кнез Борис на аголниот пиластер во десно на истиот нартекс. Тој прикажан право en face, на главата со висока круна, чиј горен дел е поширок. Кнезот е облечен во туника, која до колената е сива, а од колената надолу жолта. Наметнат е со црвена мантија. Во десната рака држи крст. Чевлите му се жолти кожени. Околу главата има натпис на кој јасно се гледа само името на кнез Михаил, другите зборови се нарочно изгребени. Останати се само оделни букви... Најверојатно е дека таа слика е постара која во 1806 година била само освежена. Друга слика, на св. Владимир, исто така е стара, во нартексот на лево од влезната врата. Тој бил Зетски кнез, .. од X и почетокот на  XI век кој бил заробен од Самуил во Преспа и бедејќи ја добил раката на неговата ќерка Косара, станал негов зет и вазал. И новиот ктитор катаигумен Стефан го ставил својот лик. Над влезната врата има надпис на грчки јазик: „ Се наслика овој честен храм на преподобниот и Богоносен отец наш чудотворец Наум, по желбата и надзор на всепребодобниот катигумен господин Стефан .., нов ктитор во времето на всесветејшиот митрополит на Преспа господин Калиник со помош на Хаџи Кир Јаков и епитропот на свештениот тој манастир г-дин Јован Гаврилов, наслика се со раката на зограф Трпо, син на зограф Константин од Корча во годината 1805 „септември 6“ .“

За изградбата на манастирот св. Наум сведочат славјанските житиа на светецот. Кон тие сведоштва треба да се придадат и грамотите на неколку влашки господари  од XVIII и XIX век кои се покажале како дарежливи донатори на манастирот Св Наум, кој западнал во тешкотиипоради немирите кои владееле во земјата.. Тие грамоти биле чувани во Битола во семејството Робеви. Фотографски снимки од грамотите биле направени во 1899 година од историчарот Г. Беласчев, кој потоа биле дадени во народната вивлиотека во Софија. Според Трајчев  грамотите биле 8 на на број, напишани на влашки јазик и издадени според според редоследот: 1. Од Александар Ипсиланти 1781 г. 2. Од Николај Караџа 1782 г. 3. Од Михаил Вода Суцул 1784 г. 4. Од Михаил Суцул 1792 година. 5. Од Константин Мируза 1792 г. 6. Од Константин Вода Ипсиланти 1805 година. 7. Од Георги Караџа 1813 г. и 8. Од Александар Николај Суцул 1819 г. Авторот ќе забележи дека Војводата Александар Ипсиланти во грамотата од 1781 година ќе издвои за секоја година по 70 талери за издржување на манастирот, со назнака и тие кои ќе дојдат по него да владеат да го продолжат милосрдието кон овој манастир. Исто така и од грамотата на Војводата Георги Краџа од 1813 година, која авторот ни ја пренесува се гледа, дека владателот на Влашката земја, повикувајќи се на грамотата на А. Ипсиланти, издвојува  по 80 талери за манастирот Св. Наум.“

Авторот на крајот од својата сторија пренесува уште неколку информации поврзани со овој манастир, а во кои вели:

„Манастирот има и особена болница за лудите, кои идат од блиски и далечни земји. Таа е една дупка во црковниот ѕид, 4 аршини долга и 3 широка, без прозорец, а внатре нечиста. Болните се врзуваат со ланци и од време на време им се дава по малку леб и вода. За бујното лудило има и друга порција – телесна казна.

До црквата св. Наум, на југ од неа Србите изградиле црква на Св. Јован Владимир. Околу дворот се издигаат големи нови зданија.  На западната страна, на најживописното место над езерото, се возвишува кралски дворец.

Св. Наум Охридски според житието бил свештеник..., а пред смртта го примил монаштвото.  Починал 6 години пред Климента, на 24 декември 910 година. Поради декемвриските студови, споменот на св, Наум се празнува на 20 јуни, по решение на архиепископскиот совет во Охрид на 21 мај 1720 година.“ – пишува  Г. Трајчев во својот дело „Манастирите во Македонија“ (Софија, 1933 г.)