„Откако го завршив со прегледот зградата, му се обратив на игуменот со умилна молба да ми ги покаже манастирските книги. Тој ми одговори грчевито: џабе се грижам за ова; веќе неговиот претходник (архим. Дионисиј анатолит, грчки) ги изгорел. Лесно поверував во ова, бидејќи и во Охрид ги слушнав поплаките на градските старешини за ова непростливо варварство, но не мислев дека нешто останало, затоа не заостанав да прашам.“ -  шишува В. Григорович во неговиот есеј за  „Патувањето по европска Турција“.

Во потрага по историски докази за вистината за Охридската архиепископија и Јустинијана Прима, која со разни интриги била укината во 1767 година, рускиот славист Витор Григорович посетува повеќе места, цркви и манастири во Македонија. Тој наоѓа пустош во црквите и манастирите, на уништени славјански книги од страна на грчките свештеници, кои во тоа време систематски го уништувале македонското културно наследство.

Својот пат во потрага по историските извори  Витор Григорович ги опишува во својот есеј или „Опис на патувањето низ Европска Турција“ (Казан, 1848), во кој за тогашната состојба во македонските духовни светилишта пишува: 

„Од Охрид посакав да го обиколам Охридското Езеро до манастирот Св. Наум и оттаму да се пробие по планините до Преспанското Езеро. Но, прво направив кратко патување во регион малку познат на географите. Во најденото житие на св. Климент ... немајќи причина да се сомневам во вистинитоста на древниот ракопис, внимателно прашав каде е Главиница. Сите познавачи на регионот покажаа кон селото Издеглавие, во чија близина се наоѓаше посакуваната  главиница. Тоа е источно од Дрим, меѓу Дебар и Струга во каза (жупанија) Деберца. Бегот на Охрид, Шериф-бег, откако го послуша моето барање, под претпоставка дека имам намера да одам таму по лековити билки, се согласи да ме пушти во придружба на неговиот бујук-баши. Со благодарност ја споменувам неговата наредба, бидејќи во мојата стража, природен Албанец, најдов чесен водач. Прво, одев по брегот на езерото на запад покрај селата Хермелија, Гбавци и преку реката Подмоље покрај селото Долјан и стигнав до Струга на реката Дрим. Следниот ден се свртев кон североисток. Од Струга, покрај Дрим, значи селата Белица, Мишлешево, Мешериште и Волен, па низ клисурите по течението на реката Сотеска (Сатеска) стигнав до Ботун - ган, каде најдов многу Албанци кои ме примија многу срдечно.

Оттаму, низ клисурите се пробив во малата долина наречена Горна Деберца. Таму, во подножјето на една карпеста планина, има неколку колиби со пристојна господарска куќа, ова е издеглавие, чифлик, односно економско домаќинство; неговите жители се непостојани, зашто сопственикот Турчин ги менува работниците. Потоа дознав дека на западната падина на планината има траги од старо село, а малку погоре во шумата е скриена древна црква. Западно од ова место, отаде реката Сини вир, на еден рид се наоѓаат стари гробишта и руинирана црква. Со водичот и двајца Албанци ги поминав сите овие места. Во шумата најдов мала камена црква, над чии врати, испишана на ѕидот, слика со натпис: Свети Никола. Нејзината внатрешност е целосно празна. Ѕидното сликарство, кое на некои места имало грчки и, изгледа, славјански натписи, ги прикажува делата на св. Константин и Елена. Иконостасот беше гол: иконите, на кои сликите се избледени, лежеа на подот и на говорницата. Внатрешноста на олтарот беше покриена со лилјаци. На дното на планината имаше траги од населување, но немаше траги од големи камени градби. Поминувајќи ја реката Сини вир, на еден рид се гледаа гробишта, чии надгробни споменици се без натписи, и во близина на урнатините на црквата во името на Св. Димитриј. Со оваа информација беше награден мојот обид да ја најдам Главеница. Набрзина, напуштајќи го ова место, се искачив на планината Бучиште и се спуштив во прекрасната долина, отсечена од река, на која се вееја малите села: Злесте, Стредорече, Лешани. Оваа долина се нарекува долина Деберца. Над селото Лешани во шумата е мал манастир Всисвјати, каде што ја поминав ноќта. Во манастирот има само еден монах со слуга.

Во него ме чекаа десетина Албанци, истите оние што ги сретнав во Ботун ган, кои сакаа да ја докажат својата дружељубивост. Можеби отвореното и решително обраќање, резултат на чувството што ме инспирираше на светото место, ги инспирираше со повеќе од пријателска наклонетост кон мене, Албанците овде се Мухамедани. Нивниот поглавар - зашто тие беа дервенџии (чувари на патиштата) - бујук-баши Шемшедин, стариот слуга на Алипаша Јанински, со особена сервилност ги задоволи сите мои, дури и бизарни барања. И така, откако дознав од игуменот дека во црквата во Велми, зачувани се разни .... (славјански) пишани споменици, кога, и покрај доцниот час, сакав да одам таму без одлагање, задолжителниот бујук-баша сега испрати еден од своите сеимени (слуги) по нив..... Манастирот Всисвјати е многу сиромашен. Во црквата го прочитав следниот натпис на ѕидот: созида и пописа св. божествениот храм на великомачениците на сите светители со трудот (sic) и покровителство на слугата Божји Ни... Божикев од градот Охрид во деновите на Архиепископот Никодим во летото 6960 година (1452). Таму не најдов ништо друго значајно... На полноќ се врати гласник од Велми, носејќи со себе свештеник со торба полна со парчиња книги. Љубезниот свештеник ми објасни дека тоа се остатоци од голем број ракописи кои неколку месеци се чувале во црквата. Каде отидоа, прашав? Ги положивме во ѕидовите на новоизградениот храм. – Бидејќи не можеше да дознаам нешто повеќе за предметот на потрагата, Главеница, следниот ден се вратив назад: откако поминав низ клисурата до Ботун ган, оттаму по истата патека се вратив во Струга. Во Струга има една црква со име Св. Ѓорѓи, каде што има повеќе ракописи и ранопечатени славјански книги...

Од Струга, покрај брегот на Охридското Езеро, најпрвин одев на југ, покрај селата Радовиште и Калиште, до манастирот Успение на Пресвета Богородица, каде што ја поминав ноќта. Во црквата на овој манастир, на ѕидот е прикажан Кирил филозоф. Понатаму, по целиот брег на светло и рибино езеро ги поминав селата Лин, Радожда, па покрај селата Удуниште, Мумулиште, до селото Подградец. Оттаму, свртувајќи се кон исток, покрај брегот на истото езеро, покрај селото Старова и светиот извор, најпосле стигнал до манастирот Св. Наума, на рид, речиси на самиот југоисточен врв на езерото. Споменот на св. Наум, соработник на св. Климент, ме инспирираше, понесен од мислата за славните подвизи на славјанските апостоли, со надежи да се збогатам со нови информации. Огромната големина на манастирот, неговиот надворешен сјај ги поттикна овие надежи. Ми се чинеше дека внатре се грижат и за зачувување на своето древно наследство. ...Служел како засолниште на св. Наум, чии мошти лежат под капакот. Посебната почит на Турците кон светиот исцелител на душевните болести го спаси неговото постоење. Можеби оваа околност придонесува и за нејзината благосостојба сега, бидејќи во планинскиот и често опасен регион служи како засолниште за патниците. Не е познато колкав бил имотот на манастирот порано, бидејќи неговите древни грамоти се изгубени. Но и сега изобилува со средства за одржување. Поседува огромни стада овци (до 8000) и три села Љубаншита, Појани, Стенија. Но, главниот приход манастирот го добива од ... панаѓурот кој се одржува на 26 јули, на денот на празникот Св. Наум.

За оваа намена е одреден голем дел од објектот. Околу манастирот се видливи остатоци од древен ѕид, а на југ на планината урнатините на стар замок. На запад во езерото се излева извор во кој според легендата бил крстен некој крал или неговата ќерка, па затоа се нарекува agiasma. На исток има зеленчукови градини и езерца. Влегувајќи со почит во манастирот и барајќи дозвола од игуменот, отец Серафим, да останеме извесно време, тој веднаш почна да ја разгледува неговата внатрешна структура. Целиот речиси монашки објект се состои од огромни конаци и големи амбари. Неговите трошни ќелии се чини дека се ненаселени долго време. Конакот има огромни простотии изградени од трговци од различни градови и села за да бидат поставени за време на празникот на храмот. Тие ги носат имињата на овие градови и села и тоа: Битолски, Струшки, Охридски, Ресенски, Старовски, Подградечки конак.

Во јужниот дел се наоѓа архондарик (приемница за гости), во аголот на североисточниот дел е живеалиштето на игуменот. Во принцип, оваа голема зграда нема ништо извонредно. Во средината на дворот на манастирот се наоѓа мала, трошна, потоната црква во името на Свети Наум. Претпоставувам дека е изградена во 10 век, иако немам докази за тоа. Надворешноста на црквата е грда. Украсена е со две куполи, нема камбанарија и е поделена, како Атогорските цркви, на два тремови и храм (naoV). Внатре, ѕидовите се покриени со зеленикави слики, обновени, како што вели натписот, во 1711 година.... На јужниот ѕид се прикажани седум славјански просветители, светители: Кирил, Методиј, Савва, Ангелариј, Горазд и Климент во епископски одежди, св. Наум во монашка. Другите слики се незабележителни. Во иконостасот, освен двата древни жртвеници, другите икони изгледале нови и сите со грчки натписи. На северната страна има капела, но без иконостас. Има слика на св. Наум со грчки натпис и од страна гробот на истиот светец. Надгробна плоча од сив камен, исто како св. Климент, без натпис. Сепак, таа е поделена. Болните, особено ментално, Турци и христијани, доаѓаат овде да легнат на гробот на некој светец со надеж дека ќе оздрават. На јужната страна исто така има мала капела и исто така без иконостас, но многу валкана. Овде ја чистат кадилницата и затоа се истура многу масло... На вториот трем има плакар. Влегувајќи таму, го најдов темно и нечисто. По подот се расфрлани скапани корици и листови книги, последниот остаток од неодамна богатиот книжарник. А од надворешната страна на црквата беа прикачени два плакари, едниот зад силна брава за бесните затвореници овде затворени, другиот за манастирската постелнина (paplwmata), толку многу видов со свои очи. Во оваа незаборавна зграда!

Откако го завршив со прегледот зградата, му се обратив на игуменот со умилна молба да ми ги покаже манастирските книги. Тој ми одговори грчевито: џабе се грижам за ова; веќе неговиот претходник (архим. Дионисиј анатолит, грчки) ги изгорел. Лесно поверував во ова, бидејќи и во Охрид ги слушнав поплаките на градските старешини за ова непростливо варварство, но не мислев дека нешто останало, затоа не заостанав да прашам. Незадоволниот игумен му ги фрлил клучевите на свештеникот. Кого го нарече својот Еклисиарх, наредувајќи му да ми покаже дали има нешто од книгите. Самиот овој црковен не знаеше каде да ме однесе. Конечно најдовме просторија каде што во ковчег се чуваа печатени црковни книги, вклучувајќи ја библијата Острох и еден том од некој руски роман. Според второто, заклучив дека не сум првиот Русин во овој извонреден манастир. Меѓу грчките книги се две отпечатени во Воскополис (Москополе –н.з), град кој се наоѓа 12 часа јужно од манастирот Св. Наум. Едниот од нив наречен akoluJia twn agiwn eptaruJmwn, р.е. се чини дека службите на седумте славјански апостоли, им биле непознати на научниците и ми направи важна услуга. Сите мои пребарувања и прашања завршија со ова најново откритие.

Со жалење сега ќе ја спомнам внатрешната структура на манастирот. Тоа го дава концептот на многу македонски манастири. Во целиот манастир всушност живее и владее еден игумен. Таму најдов друг монах, поранешниот игумен на манастирот Јанковец, затворен овде, како што самиот уверуваше неправедно обвинет. Изненаден од оваа чудна осаменост на игуменот во толку огромен манастир, од приказните на домородците си го формирав следниот концепт за вообичаениот ред на монашките работи во оваа земја. По правило, манастирите овде доживотно се даваат во имот на некој што се обврзува да придонесе за митрополитот и пашата годишна такса за часови. Оној што го задоволува тоа управува со манастирот како закуп, слободно може да прими или да не прима монаси и автократски располага со сиот негов имот. Ваквото управување често давало повод за значителни злоупотреби, така што старешините на градовите, за да го заштитат својот имот, често барале надзор над манастирите (epitroph). Овие малтретирања, сепак, беа успешни само таму каде што старешините го докажаа своето учество во заштитата на манастирот со нов додаток. Онаму каде што самиот манастир е богат и може да ја одржи својата независност, вознемирувањето помина без внимание. М. Св. Наума сам по себе е богат, па последователно на тој што ќе го поседува му се дава начин, врз основа на споменатата такса за надоместок, да управува со црковниот имот (епитропија). Нејзиниот игумен, управувајќи со него автократски, годишно му дава на митрополитот и на пашата околу 15 илјади пјастри. За да си олесни во монашките подвизи, тој обично ги тера свештениците од најблиските села да дојдат, двајца по една недела, да ја извршуваат богослужбата. Плаќањето на свештениците се состои во тоа што им се дава св. мошти од црквата, со кои одат по селата за да соберат во своја полза. Овие свештеници, значи, му се туѓи на манастирот. Кога прашав, која е причината за отсуството на монасите во толку простран манастир, игуменот ми одговори дека направил правило никој од нив да не се пушти да влезе затоа што еднаш посегнале по моштите на св. Наум, - од кој се отцепи надгробната плоча – планира да ги однесе во Атон.

Така, во манастирот остана само еден полноправен монах – игуменот. Ваквиот начин на поседување манастири им е особено познат на Грците и на Македоно-Власите, и затоа, секаде каде што се можни условите споменати погоре, најдов игумени на овој народ. Не е чудно што во чисто славјанските манастири славјанските споменици се уништени или изменети...“

(продолжува)

Подготвил: Т.К