„Така дојдов до Штип (Истиб).... Распаднатиот замок на еден од ридовите, прекрасните куполи на џамии и цврстите камени мостови го ставаат меѓу најубавите градови во Македонија. Не многу љубезниот шеф на градот, Хасанбег, ми дозволи да истражувам. Моето внимание се сврте кон Епископската црква Св. Никола и во училиштето. На мое неискажливо задоволство, во училиштето за прв пат најдов учење на Славјански.“ – пишува В. Григорович во продолжение на неговиот опис од посетата на Македонија („Патувањето по европска Турција“, Казан, 1848).

По посетата на манастирот Трескавец, Виктор Григоревич преку Велес, Скопје, Серез, Мелник, Џумаја тргнал кон Рилскиот манастир. На овој пат тој повторно доживеал непријатности од локалните власти, грчките свештени и други лица, а неговите очекувања да најде славјански пишани документи се намалиле. Сето она што го видел и доживеал за време на патувањето на оваа релација, во својот есеј за „Патувањето по европска Турција“, тој ќе напише:

„Во Велес сакав да застанам за да го сфатам патувањето, а потоа, откако ја добив наклонетоста на бегот, со негова помош отидов во Скопје за да ги прегледам сите главни точки на Македонија. Моите очекувања беа засновани на моето познанство со еден трговец од овој град, Русин, кој, кога беше во Солун, ми вети гостопримство... Трговецот, кој ми вети добредојде, не беше дома, а неговите роднини се однесуваа кукавички, гледајќи го грубото, сурово постапување со мене на турските команданти. Штом влегов во градот, ме запреа сејмените и гавазите на бегот и, незадоволни ниту од тескерето, ниту од мојот бујурди, почнаа да ме испрашуваат како сум се осмелил да носам оружје... Насилно ме фатија и одведоа кај Алибегот, кој ме поздрави со висок тон. Дрскиот однос кон мене.. едвај го ублажи презентирањето на руски пасош... Следниот ден многу рано го напуштив несигурниот град. Тешко беше да се замисли некоја информација таму. Знам само дека во овој град има митрополит, три-четири цркви и училиште, во кое тогаш требаше да го воведат (славјанското - н.з.) писмо.

Од Велес тргнав најпрвин ... до Штип (Истиб)... Така дојдов до Штип (Истиб)... Распаднатиот замок на еден од ридовите, прекрасните куполи на џамии и цврстите камени мостови го ставаат меѓу најубавите градови во Македонија. Не многу љубезниот шеф на градот, Хасанбег, ми дозволи да истражувам. Моето внимание се сврте кон Епископската црква Св. Никола и во училиштето. На мое неискажливо задоволство, во училиштето за прв пат најдов учење на Славјански. Од Штип почнуваат ... долини, одгледувани од (Славјани м.з), чија памучна хартија, ориз и други производи се многу познати во трговијата. Тие се протегаат на запад до самата Струма и од север се ограничени со планини: Беласица близу Штип, оградена помеѓу Струмица и Петрич, Добра и Готен кај Радовишти и Перин Планина северно од Петрич. Населбите овде се многубројни и тоа: Дамјан, Пешин (турско село), ​​Гинево (Хинево), Калугерца, град Радовиште, Подерж, Нов Чифлик, град Струмица, Дабеља, Робово, Еднокукијево, Босилово, Секирник, Сушица, Новосело, Куклиш. , Бавдец , Свидовица, Банско, Габрово, Колошено, Макриево, Мокрено, Смолјари, Сичево, Муртино, Моноспитово, Буриво, Елешница, Клуч кај реката Игуменец, Ширбаново, Косовица, град Петрич, Тополница, Рупел. Ги забележав следните манастири: Вељушски кај селото Вељуси, манастирот Св. Леонтија на Водоча меѓу Штип и Струмица, м.с. Ѓоргија на Порој помеѓу Петрич и Серес.

На ова патување, завршено за четири дена, застанав во Радовиш хан, пред градот Радовишта и во градовите Струмица и Петрич. (Во) Струмица, каде началникот Касим-бег е многу пријателски расположен, ... таму е седиштето на митрополитот Тивериопол, има грчко училиште и древен замок. Овде ме намамија некои информации за древниот живот на градот. ... Црковно го одбележуваат светите тивериополски маченици и привремениот престој на св. Климент Славјански (?). Му се обратив на митрополитот Константин со прашања за ова и го замолив да ми испрати книга за споменатите светци, отпечатена во Воскополис. Одговорот беше најопшт, барањето не е задоволено.

.... Во Петрич, град полн со распаднати куќи и прекрасни градини, нема ниту црква, ниту училиште. Според жителите тоа не го дозволуваат Турците. Од Петрич, набрзо стигнав до реката Струма и, по долго патување по рабовите на планините што го попречуваа нејзиниот тек, стигнав до Намукдервенд, каде што беше изграден мост преку реката. Надминувајќи го сомнежот што беше опасен за мене, Бујук-баши Дервенџиев (началник на стражата на патиштата), кој тврдеше дека патувам со лажен бујурди, набрзина ја минав Валовишта (Демирхис-сар) долината на Сер и пристигна во Серес. на 29 мај.

... Во текот на 9 дена (од 29 мај до 8 јуни) ја прегледав митрополиата, некои цркви, урнатините на древниот замок и бев во Св. Јован Претеча, два часа од градот. Митрополиата Св. Теодора, иако обновена, носи знаци на антиката. Неговите 6 колони од зелен мермер и неколку камења со грчки слики и натписи отсекогаш го привлекувале вниманието на патниците... Уште поубава од митрополиата била црквата, после џамијата, Св. Софија, која сега е блиску до уништување. Во негова близина се урнатините на древен манастир, составен од ограда поделена на дванаесет пространи ќелии во полукруг; среде нив стои храм, како дванаесетте апостоли. Покрај тоа, во Сер има 26 цркви, од кои некои се големи и убави. Сите тие се неодамна обновени и затоа незабележителни за еден археолог. Од древниот замок, кој се наоѓа на источните ридови на градот, се наоѓала трошна кула, ѕид, а на посебен плоштад била распадната црква во името на Св. Никола. Според легендата, во замокот живееле некои српски владетели... Во манастирот Св. Јован Претеча Бев поканет од Теодосиј (dikaioV). Овој манастир се наоѓа северозападно од Сер, во дел (et tw lakkw) над кој се издига планината Миникион. Поволно примен од монасите, кои своето(славјанско – н.з) потекло го прикриваа со грчки јазик, јас без мака влегов во библиотеката,.. Штета е само што и беа запалени славјанските книги. Монасите ми покажаа две книги, обично наречени kodikeV. Ракописите содржат различни написи во врска со манастирот, напишани на грчки јазик, очигледно на почетокот на 14 век. Од нив дознав дека манастирот го основал свети Јован, епископ twn zicnwn, во времето на царот Андроник Палеолог, 1321 година; дека, подоцна, царот Стефан Душан го потврдил и го зголемил својот имот со посебен грчки хрисовул, за кој јас пишав и, конечно, султаните Мурат и Селим му дадоа права на имунитет заедно со светата гора. Во моментов, манастирот е ставропигијален, со служби на грчки јазик.

Од Сер предложив да одам на север низ преспатските планини за да се стигне во манастирот Св. Јован Рилски. Морав да одам во Мелник и Неврокоп. Вториот, според приказните, во тоа време бил поопасен од првиот. Јас го избрав првиот. Во согласност со желбата на агентот, отпатував оттука со придружник, кој се менуваше во секој град и многу ми ја попречуваше потрагата. Омер-паша од Серес ми даде бујурди до Софија.

Отпрвин јавав низ Серската долина, но од Демирхисар почнав се повеќе да се качувам по планини и да навлегувам во дивината. Што се однесува до населението на овие места, општо ќе кажам дека казите (областите) Серес и Неврокоп се меѓу најнаселените.,, Општо земено, во неврокопската казе има 110 села. Откако минав низ Серската долина, најпрвин пристигнав во Валовиште (Демирхисар), град кој се наоѓа во подножјето на карпеста планина, чии брзаци се украсени со древен замок. Откако го посетив началникот Дауд-бег, го прошетав Варош, односно возвишениот дел од градот во кој живеат (Славјани - н.з), црквата Св. Ѓорѓи и училиштето каде што предаваат на грчки јазик. Од Валовишта, малку поисточно, одев покрај селото Ветрен до Струма... Сега, имајќи ги планините Беласица или Белич од запад и Карадаг на повидок од исток, поминав покрај Чифлик и Хан Драгутин и селата: Кула, Маракостово, Спанчово, Кромидово, Рупел и, приближувајќи се кон планината Перин (Перник), покрај селата Сенгеле, Голешево, Белица, конечно стигнав до Мелник.

Градот Мелник, стиснат од сртовите на Перин... на влезот од југоисток, две кули, остатоци од древен замок... како да се, портите на овој град... По средбата со Мудирот од градот, Осман-бег, го посетив митрополитот Дионисиј, ја прегледав митрополиата и трите манастири лоцирани на северната височина што доминира во градот. Митрополиата, речиси вкопана во земја, не содржи ништо извонредно. Манастирите, еден Св. Никола, наводно изграден од Јован Владимир и насликан, како што велат, од Панселин, друг на име на таксиарх Гаврил и Михаил содржи само еден грчки ракопис, третиот во името на Успение на Богородица и наречен speleion, припаѓа на Светогорскиот манастир, Ватопед. Во секој од нив најдов по еден игумен, а ниту еден монах. Од една височина ја прегледав околината на Меленик и од запад го видов манастирот. Рожен, од исток долината Сугаро и селото Сугаро. Мелник, чии жители во голема мера го совладале грчкиот јазик, има 26 големи и мали цркви и две грчки училишта; еден од нив неодамна имаше грчка печатница.

Од Мелник до Џумаја поминав два дена на најтешкото патување, низ дивините и планините низ кои го пробива патот реката Струма... Најпрво ги поминав селата: Славуј, Багренци, Полица, Крупник и го помина селото Свети Врач. Селото Крупник, рекоа, порано било епископија. Тоа го потврди и потписот на евангелието пронајдено во св. Јован Рилски. Селото Свети Врач, на падината на планината позната по своите лековити извори, е многу богато со урнатини, од кои може да се претпостави дека на неговото место постоел град. Од село Свети-Врач до Чинарли-хан во дивата земја, освен брзи потоци и три хана, ништо не видов. Највисоката планина од запад се вика Белица, потокот што тече од неа е белички. Од Чинарлихан, издигнувајќи се до височините, го поминав селото Крешна, понатаму, скриено во долините, селото Сирбино покрај реката Сирбинка, од каде што почнав да се спуштам од планините и, напуштајќи го селото Семитлија, навлегов во долината, на која се издигнува градот Џумаја на реката Струма. Ноќта ја поминав со неговите гостопримливи жители. Џумаја има една црква Воведение на Пресвета Богородица и мало (славјанско – н.з) училиште.

Со намера од овој град да се оди до манастирот св. Јован Рилски, го прашав началникот на градот Осман-ага и, по некои тешкотии, добив дозвола и придружник.“

(продолжува)