К. Мисирков: Патот на примирението, „Илинден”, V, 5, Софија, 30.1. 1925, 2.

Покојниот руски конзул во Битола велеше дека Србите и Бугарите треба да се спогодат и да престанат да си пречат едни на други за да го зачуваат Костурско од неизбежното завладување од Грците.

Тој во 1903 година беше рекол: Ерменците не еднаш креваа востание, секое од кои се свршуваше со истребување на ерменското население и денеска има Ерменија и ерменско прашање, но нема Ерменци во Ерменија. Сакате ли и вие да има Македонија и македонско прашање, а да нема Македонци во неа?

- Што следува oд тоа? - ќе праша некој.

- Следува дека ако тогаш немало српско-бугарско зближување, тоа треба да настапи сега. И друго: ние Македонците треба да си ги коригираме своите стари сфаќања за целите и средствата на нашиот национален живот.

И така, Србите, Бугарите и Македонците, излезени од војната со распокинувањето на Македонија и со големи загуби во полза на Грција, треба да ги заборават своите стари раздори и да си подадат рака едни на други.

Притоа не само Србите имаат право да бараат од бугарските државници да не бидат такви какви што биле пред 1914 г., туку и Бугарите и Македонците со право можат да го бараат истото од Србите; сите треба да се отресеме од старата мувла и да си ги нагодиме мозоците и разбирањата спрема новите потреби на времето, инаку ќе имаме нови неуспеси и Грците ќе имаат нови успеси за наша сметка, а ние заемно ќе се обвинуваме едни со други или пак „бездушната” западноевропска дипломатија, заборавајќи ја старата вистина дека на оној што самиот не може да си помогне, не само туѓинците, туку и самиот господ нема да му помогне.

Нека ми биде дозволено да искажам неколку пожелби за патот по којшто подобро може да се дојде до едно српско-бугарско-македонско разбирање.

1. Во Бугарија треба да се помни добро дека Македонците, независно дали тие се викаат Македонски Бугари или просто Македонци или претпочитаат да се викаат Македонци, тие секогаш биле добри и лојални бугарски граѓани, кои, немајќи своја национална држава и постојано ползувајќи се со полните и рамни права на старото месно бугарско население, ја сакаат бугарската држава како своја. Избегани од татковината, каде што царуваше и уште царува туѓа власт, ние ја сакаме бугарската национална држава како своја. Ние природно сме поголеми националисти и помалку анархисти од старото население на Бугарија. При сето тоа, ние имаме потреба уште од една слобода, од едно право: дајте ни слободно да се наречуваме и да се чувствуваме како Македонци, просто Македонци, без додавката Бугари.

2. Истото барање им го предјавуваме ние и на Србите: ако сакате да ја сакаме Југославија толку колку што ја сакаме Бугарија, дајте ни го правото и слободата да се наречуваме просто Македонци, без да го прикачуваме кон тоа и името Срби. Ние сакаме како Македонци еднакво да ги сакаме и државите во коишто живееме како слободни и рамноправни граѓани, и исто така да ја сакаме својата многунапатена и распокината татковина.

Зошто јас како бугарски поданик, па дури и како Бугарин од Македонија, треба да заборавам дека јас истовремено и како Македонец имам специјален долг да мислам за мојата татковина Македонија повеќе отколку другите Бугари не—Македонци?

Зошто Македонецот во српска Македонија, како добар земјоделец, трговец, занаетчија или човек со интелигентна професија и добар и лојален југословенски граѓанин да нема право истовремено да се чувствува како Македонец и да не се интересира за минатото, сегашноста и иднината на сите делови на Македонија? Ако Југославија се интересира за Солунското пристаниште, зошто да не им биде дозволено на Македонците што живеат во јужнословенска Македонија да се интересираат и да болеат со душата за своите сотатковинци во грчка Македонија?

И во Бугарија и во Србија треба да помнат едно, дека во Македонија има население со огнено патриотско чувство и со определена национална свест за која треба да се води точна сметка и да се исползува разумно за доброто како на самото месно население, така исто и за доброто на словенските држави во коишто живеат Македонците и уште во интерес на југословенската солидарност. Србите и Бугарите треба добро да помнат дека тоа национално чувство и свест кај Македонците постои не од вчера, како што си мислат Србите, од времето на основањето на Епархијата, туку од пред основањето на Охридската архиепископија, во целото време на постоењето на последнава и по нејзиното уништување и до денешен ден.

Македонското национално чувство и национално сознание е толку старо, колку и бугарското и српското, и бидејќи не е создадено од Егзархијата за 40-50 години, исто така не може да биде ни уништено со 40-50 годишен српски асимилаторски режим.

Трново, Охрид и Пеќ постоеле со векови како независни и рамноправни културни центри. Правата на Охридската архиепископија, односно на македонското национално чувство и македонското национално сознание биле признати и почитувани од бугарските царови и од српскиот Стефан Душан Силни и Македонците беа најлојални граѓани во тие држави.

Со други зборови, Србите и Бугарите треба да покажат повеќе стрпливост во својот однос спрема Македонците и спрема нивното национално сознание и национално чувство.

3. Уште поголема трезвеност во нашите односи кон Србите и Бугарите се бара од нас Македонците.

Заседнати помеѓу Грција, Србија и Бугарија, ние имаме потреба од поголеми, подлабоки и поразновидни научни знаења отколку Србите, Грците и Бугарите.

Бугарите нека си се занесуваат со крајните политички и економски теории, Србите нека си мислат дека и господ при создавањето на светот зборувал српски, Грците нека си се сметаат за директни потомци на Хомера, Одисеја и Аристотела, ние треба со големо напрегање, зачувувајќи си ја полната слобода на научната мисла, да го проучиме минатото и сегашноста на сите овие народи за да го определиме своето меѓу нив и да си ја зачуваме својата етничко-историска индивидуалност. Нашата независна македонска научна мисла, заедно со нашето економско соземање, ќе ни го гарантираат она место сред балканските Словени, на кое ние со нашите душевни заложби и морални квалитети имаме полно право.

Македонецот е закален во борбата.

Ако кон борбата со оружје се додаде и борбата преку независната македонска научна мисла и ако последнава стане се поинтензивна, Македонија не е загубена и Македонците ќе успеат во својот историски долг да ги помират Бугарите и Србите во интерес на целото јужно словенство.

К. Мисирков: Патот на примирението, „Илинден”, V, 5, Софија, 30.1. 1925, 2.