Ние,
ма­ке­дон­ски­те ре­во­лу­ци­о­не­ри,
не­ма­ме ни­што со не­бо­то…
ами со зем­ја­та, со на­ро­дот

На па­тот што во­ди од Ле­рин за Ко­стур, во пла­нин­ска­та об­ласт Ко­ре­шта­та, не­ка­де на по­ло­ви­на пат се скрш­ну­ва на­дес­но кон грч­ко-ал­бан­ска­та гра­ни­ца, т.е. гра­нич­ни­от премин, ка­де што па­тот по­на­та­му во­ди кон ал­бан­ски­от град Кор­ча. На са­ма­та де­неш­на гра­ни­ца, на грч­ка те­ри­то­ри­ја, се на­о­ѓа се­ло­то Смр­деш. Во ми­на­то­то се­ло­то претставува­ло око­ли­ски цен­тар, кое на по­че­то­кот на 20 век има­ло око­лу 2.000 жи­те­ли. Смр­деш би­ло на­се­ле­но со до­ми­нант­но ма­ке­дон­ско на­се­ле­ние и оста­на­ло та­кво сè до кра­јот на Гра­ѓан­ска­та вој­на во Гр­ци­ја (1949), ко­га це­ло­куп­но­то на­се­ле­ние би­ло принуде­но за­се­ко­гаш да ги на­пу­шти сво­и­те до­мо­ви. Исто­вре­ме­но би­ле раз­ур­на­ти најголем дел од ку­ќи­те, а од ста­ро­то се­ло де­нес е за­чу­ва­на са­мо ка­те­драл­на­та цр­ква. Сегаш­на­та ме­сто­по­лож­ба на на­сел­ба­та е сто­ти­на ме­три по­на­за­пад, во пра­вец на поранеш­но­то се­ло В’мбел. Во пе­де­сет­ти­те го­ди­ни од ми­на­ти­от век се­ло­то по­втор­но било на­се­ле­но, но со вла­шко на­се­ле­ние од Епир. Ка­ко и да е, се­ло­то Смр­деш оста­ви­ло огром­ни тра­ги во на­ци­о­нал­на­та исто­ри­ја на ма­ке­дон­ски­от на­род, пред сè во илинденски­от пер­и­од. До­вол­но е да се по­тсе­ти­ме де­ка ток­му од оваа се­ло по­тек­ну­ва­ат прос­ла­ве­ни­те вој­во­ди на МРО, Ва­сил Ча­ка­ла­ров и Пан­до Кља­шев. Но, ток­му од Смрдеш по­тек­ну­ва и истак­на­ти­от ма­ке­до­нист, след­бе­ник на Кр­сте Пе­тков Ми­сир­ков и Ди­ми­три­ја Чу­пов­ски – Га­врил Кон­стан­ти­но­вич.

Га­врил Кон­стан­ти­но­вич е ро­ден во 1881 го­ди­на, ос­нов­но­то и дел од гим­на­зи­ско­то образо­ва­ние го здо­бил на гр­чи ја­зик. Во 1897 го­ди­на до­бил сти­пен­ди­ја и за­ми­нал за Бел­град, ка­де што го за­вр­шил гим­на­зи­ско­то обра­зо­ва­ние. Ве­ќе на­ред­на­та го­ди­на (1898), под­нел ба­ра­ње за при­ем во во­е­на­та ака­де­ми­ја, но по до­би­е­ни­те ин­фор­ма­ции од срп­ски­от кон­зул од Би­то­ла, не­го­ва­та мол­ба би­ла од­би­е­на. Ме­ѓу­тоа, Кон­стан­ти­но­вич тука не за­ста­нал во сво­е­то ин­те­ле­кту­ал­но на­до­гра­ду­ва­ње. Во 1900 го­ди­на за­вр­шил класич­на гим­на­зи­ја во Бел­град, по што се за­пи­шал ка­ко ре­до­вен сту­дент на Филозофски­от фа­кул­тет. Во Бел­град, очиг­лед­но, не бил за­до­во­лен и по за­вр­шу­ва­ње­то на пр­ва­та сту­дент­ска го­ди­на, во 1901 го­ди­на за­ми­ну­ва за Пе­тро­град (Ру­си­ја), ка­де што го про­дол­жил обра­зо­ва­ни­е­то на Во­е­но-ме­ди­цин­ска­та ака­де­ми­ја.

Во Пе­тро­град се слу­чи­ла пре­сврт­ни­ца во жи­во­тот на Кон­стан­ти­но­вич. Та­му ста­нал член на Ма­ке­дон­ско­то на­уч­но-ли­те­ра­тур­но друш­тво
„Св Кли­мент“, а на 29 де­кем­ври 1902 го­ди­на бил из­бран за пот­пре­тсе­да­тел на исто­то друш­тво. Бил бли­зок со Кр­сте Пе­тков Ми­сир­ков, Ди­ми­три­ја Чу­пов­ски, Сте­фан Де­дов и Ди­ја­ман­ди Ми­шај­ков. Ма­ке­дон­ско­то на­уч­но-ли­те­ра­тур­но дру­гарс­тво (МНЛД) во Петро­град офи­ци­јал­но би­ло кон­сти­ту­и­ра­но на 28 октомври 1902 го­ди­на со 19 потписни­ци. На 12 но­ем­ври 1902 го­ди­на до ру­ска­та вла­да и до Со­ве­тот на петроградско­то сло­вен­ско бла­го­твор­но брат­ство, МНЛД ис­пра­ти­ло ме­мо­ран­дум, што, всуш­ност, прет­ста­ву­ва­ла пр­ва на­ци­о­нал­на про­гра­ма, во ко­ја се ба­ра­ло приз­на­ва­ње на Ма­ке­дон­ци­те ка­ко по­себ­на на­ци­ја, со по­се­бен ма­ке­дон­ски ја­зик и кул­ту­ра, со сво­ја црква, во гра­ни­ци­те на Ос­ман­ли­ска­та Им­пе­ри­ја. И по­крај про­ти­ве­ње­то на дру­ги­те балкан­ски друш­тва во Ру­си­ја, се­пак, Со­ве­тот на пе­тро­град­ско­то сло­вен­ско бла­го­твор­но брат­ство го приз­на­ло Ма­ке­дон­ско­то на­уч­но-ли­те­ра­тур­но друш­тво ка­ко рам­но­пра­вен член на Со­ве­тот. При ос­но­ва­ње­то го но­си име­то на па­тро­на­тот свети Климент Охридски, а од 1903 го­ди­на (со „Уста­вот”) на све­ти­те Кирил и Методиј. Кон кра­јот на 1905 го­ди­на МНЛД би­ло не­у­тра­ли­зи­ра­но, а од 1912 го­ди­на се по­ја­ву­ва под но­ви имиња, но не ус­пе­ва да до­бие офи­ци­јал­но приз­на­ние од ру­ски­те над­леж­ни вла­сти. Него­ва­та деј­ност за­вр­шу­ва во 1917 го­ди­на со Октомвриската револуција во Русија.

Га­врил Кон­стан­ти­но­вич ка­ко са­ни­тет­ско ли­це учес­тву­вал во Ру­ско-ја­пон­ска­та вој­на (1904-1905), за што до­бил во­ен ме­дал и ме­дал на Цр­ве­ни­от крст. По за­вр­шу­ва­ње­то на Во­е­но-ме­ди­цин­ска­та ака­де­ми­ја во 1907 го­ди­на, во пер­и­о­дот од 1908 до 1910 го­ди­на рабо­ти ка­ко ле­кар на сред­но­а­зи­ска­та же­лез­ни­ца. Учес­тву­вал во иско­ре­ну­ва­ње­то на чума­та што се по­ја­ви­ла во Хар­бин, Ман­џу­ри­ја во 1910/11 го­ди­на. Ка­ко ру­ски по­да­ник, со уште не­кол­ку свои ко­ле­ги во 1912 го­ди­на за­ми­нал за Цр­на Го­ра ка­де што ра­бо­ти како упра­ви­тел на ру­ска­та во­е­на бол­ни­ца. За сво­е­то учес­тво и зас­лу­ги за вре­ме на Прва­та бал­кан­ска вој­на, Цр­на Го­ра го од­ли­ку­ва со Да­ни­лов крст од III сте­пен. За вре­ме на Вто­ра­та ме­ѓу­со­јуз­нич­ка бал­кан­ска вој­на, Кон­стан­ти­но­вич бил пов­ле­чен во Ру­си­ја. Пред суд­бо­нос­ни­от Бу­ку­ре­шки до­го­вор, бил еден од пот­пис­ни­ци­те на ме­мо­ран­ду­мот до кон­фе­рен­ци­ја­та на го­ле­ми­те си­ли во Лон­дон на ма­ке­дон­ска­та еми­гра­ци­ја во Петроград со кој се ба­ра­ло фор­ми­ра­ње не­за­вис­на ма­ке­дон­ска др­жа­ва. По за­вр­шу­ва­ње­то на кон­фе­рен­ци­ја­та, на 20 ју­ли 1913 го­ди­на, до вла­ди­те на бал­кан­ски­те др­жа­ви бил испра­тен и втор ме­мо­ран­дум во кој се ба­ра­ло авто­но­ми­ја на Ма­ке­до­ни­ја. Ма­ке­дон­ско­то на­уч­но-ли­те­ра­тур­но дру­гарс­тво ба­ра­ло Ма­ке­до­ни­ја во сво­и­те ет­но­граф­ски, ге­о­граф­ски, исто­ри­ски и кул­тур­но-про­свет­ни гра­ни­ци да би­де офор­ме­на ка­ко са­мо­стој­на др­жа­ва, рам­но­прав­на со сво­и­те бал­кан­ски со­се­ди и, се­ка­ко, об­но­ву­ва­ње на Охрид­ска­та архиепи­ско­пи­ја.

Из­був­ну­ва­ње­то на Пр­ва­та Свет­ска Вој­на до­не­ла но­ви жи­вот­ни иску­ше­ни­ја за Константи­но­вич. Пр­во бил ис­пра­тен ка­ко во­ен ле­кар во Пру­си­ја, за во 1915 го­ди­на да би­де пре­фр­лен во Ср­би­ја. Во бор­би­те кај Ле­ско­вац со бу­гар­ска­та вој­ска, иа­ко бил ранет, не ја на­пу­штил срп­ска­та вој­ска, ту­ку со неа пре­ку Ал­ба­ни­ја се пре­фр­ла на островот Крф. По­доц­на, Ср­би­ја за не­го­ви­те зас­лу­ги го од­ли­ку­ва­ла со ор­де­нот на Све­ти Са­ва од III сте­пен. По заз­дра­ву­ва­ње­то во Пе­тро­град се прик­лу­чил на Пр­ва­та срп­ска добро­во­леч­ка ди­ви­зи­ја во Ру­си­ја и учес­тву­вал во бор­би­те во До­бру­џа. По­ра­ди су­дир со ра­ко­водс­тво­то на ди­ви­зи­ја­та, се пов­ле­ку­ва од ди­ви­зи­ја­та и на 15 фе­вру­а­ри 1917 го­ди­на бил ис­пра­тен во Ели­са­ве­тград за да ги ле­ку­ва срп­ски­те бе­гал­ци и до­бро­вол­ци. Големиот на­пор, ис­цр­пе­но­ста, по­вре­ди­те и бо­ле­ста се при­чи­на­та што се вра­ќа во Петро­град.

Ме­ѓу­тоа, во­е­ни­те па­те­шес­тви­ја на Кон­стан­ти­но­вич не за­вр­ши­ле, тој, за­ед­но со многуми­на ма­ке­дон­ски ре­во­лу­ци­о­не­ри, учес­тву­вал во Октом­ври­ска­та ре­во­лу­ци­ја (1917). Не­кои од нив со­се­ма и` се по­све­ти­ле на Ре­во­лу­ци­ја­та и актив­но учес­тву­ва­ле во од­бра­на­та на при­до­би­вки­те. Едeн од нај­и­стак­на­ти­те, кој имал вид­на уло­га во револуција­та, бил и Га­врил Кон­стан­ти­но­вич. По­ра­ди на­пор­на ра­бо­та, тој се раз­бо­лу­ва и се вра­ќа на ле­ку­ва­ње во Пе­тро­град, кој во тоа вре­ме бил жа­ри­ште на октом­ври­ска­та рево­лу­ци­ја. Кон­стан­ти­но­вич им се прик­лу­чил на бол­ше­ви­ци­те и за нив из­вр­шу­вал пове­ќе долж­но­сти. На 10 ју­ли 1917 го­ди­на на­пи­шал отво­ре­но пис­мо од јуж­нос­ло­вен­ски ре­во­лу­ци­о­нер до пре­дав­ни­ци­те на Ру­си­ја и на сло­венс­тво­то, на­со­че­но про­тив меншевици­те и есе­ри­те. Отка­ко му се по­до­бри­ла здрав­стве­на­та со­стој­ба, за­ми­ну­ва во гра­дот Кем, ка­де што од по­че­то­кот на август ра­бо­тел ка­ко ле­кар во со­ста­вот на персона­лот при ди­рек­ци­ја­та за из­град­ба на Мурн­ман­ска­та же­лез­ни­ца. Во Кем, Константи­но­вич се прик­лу­чил на но­ва­та ре­во­лу­ци­о­нер­на власт по из­був­ну­ва­ње­то на октом­ври­ска­та ре­во­лу­ци­ја. Во ју­ни 1918 го­ди­на пр­во бил из­бран за ко­ме­сар по на­род­но здрав­је во Кем, а по­тоа и за член на Из­врш­ни­от ко­ми­тет при кем­ски­от око­ли­ски со­вет. Бил за­чу­ван во ра­ко­пис еден не­гов го­вор, кој го одр­жал во ју­ни или ју­ли 1918 го­ди­на, пред по­ве­ќе од 1.000 ра­бот­ни­ци, при отво­ра­ње­то на на­род­ни­от со­бор во Кем. Та­му се дек­ла­ри­рал и ка­ко „Ју­жен слав­ја­нин и ка­ко ма­ке­дон­ски ре­во­лу­ци­о­нер“.

По поч­ну­ва­ње­то на Ру­ска­та гра­ѓан­ска вој­на ин­тер­ве­на­ци­о­ни­стич­ки­те си­ли на Антантата ги за­зе­ле Кем и окол­ни­те ме­ста, при што во ју­ли 1918 го­ди­на бил уап­сен и Кон­стан­ти­но­вич. Кон­стан­ти­но­вич, кој не са­кал да се из­јас­ни ка­ко Ср­бин, бил ста­вен под истра­га на Пр­ва­та срп­ска до­бро­во­леч­ка ди­ви­зи­ја. Бил об­ви­ну­ван де­ка не се признавал за Ср­бин, ту­ку ка­жу­вал де­ка е „Слав­јан – Ма­ке­до­нец“. На ба­ра­ње на англиска­та вој­ска, Кон­стан­ти­но­вич бил ис­пра­тен во Мур­манск, во при­друж­ба на двај­ца срп­ски вој­ни­ци. На пат за Мур­манск, на 1 сеп­тем­ври бил уби­ен, на­вод­но, при обид за бег­ство.

За да би­де иро­ни­ја­та по­го­ле­ма, Кон­стан­ти­но­вич, ле­кар и ху­ма­нист, чо­век што се залагал за панс­ло­ве­ни­зам, за јуж­нос­ло­вен­ска фе­де­ра­ци­ја, но кој по ни­ко­ја це­на не са­кал да си го про­ме­ни иден­ти­те­тот, за­ги­нал од ра­це­те на си­но­ви­те на на­ро­дот на кои им пома­гал и кои го од­ли­ку­ва­ле!